Edytorial 3 - Profilaktyka

[art. z 2008 r. - gwiazdkami oznaczono późniejsze uwagi/przypisy]

Jestem zwolennikiem zasady Pareto, która mówi, że w działaniach, statystycznie, ok. 80% efektów uzyskujemy poprzez ok. 20% środków - jak łatwo wywnioskować - tych "odpowiednich".

Zasada ta ma zastosowanie także w zakresie zdrowia. Jakaż to oszczędność i efektywność! Tylko żeby wiedzieć, co stanowi owe 20% - dodają sceptycy.

Otóż - wiadomo.

Dodatkowo, owe 20% (nie upierajmy się przy liczbach, ponadto tutaj mam na myśli miarę kosztów), to działania na tyle proste, że dostępne niemal powszechnie.

Pisałem w "Kryzysie służby zdrowia", że służba ta jest niewydolna i że przy swojej kolosalnej kosztowności daje mierne wyniki - jak właśnie mówi zasada Pareto.

Liczbowe ujecie czynników wpływających na zdrowie (publiczne, czyli podlegające ocenie statystycznej) znane jest co najmniej od Raportu Lalonda z 1974 r. *

Poniższy diagram pokazuje 4 główne czynniki/pola zdrowotne.

Pola lalonda

Największy, bo 53% wpływ na zdrowie człowieka ma styl życia, na który składają się między innymi takie elementy: aktywność fizyczna, sposób odżywiania się, umiejętności radzenia sobie ze stresem, stosowanie używek (nikotyna, alkohol, środki psychoaktywne), zatrudnienie, czynniki ryzyka zdrowotnego i zawodowego, sposób rekreacji czy zachowania seksualne.

Środowisko fizyczne warunkuje stan zdrowia człowieka w około 21%. Korzystny wpływ na zdrowie ma czyste powietrze, woda, zdrowa i bezpieczna szkoła oraz zakład pracy. Negatywne oddziaływanie środowiska na zdrowie wynika w znacznym stopniu z degradacji środowiska naturalnego, promieniowania jonizującego, hałasu, szkodliwych substancji chemicznych oraz czynników biologicznych.

Zdrowie człowieka w 16% uwarunkowane jest przez czynniki genetyczne (chociaż epigenetyka pokazuje że i ten czynnik można zmniejszyć), zaś jedynie 10%, czyli w najmniejszym stopniu poprzez opiekę zdrowotną, jej strukturę, organizację, funkcjonowanie czy też dostępność do świadczeń medycznych i ich jakość, samo leczenie i rehabilitację (droga i żmudna rehabilitacja często nie byłaby potrzebna, gdyby zadbano o zdrowie wcześniej).
Oczywiście, owe 10%, to także te działania medycyny, które niczym innym nie mogą być zastąpione i nie chodzi tu o deprecjonowanie medycyny w ogóle, a tylko o pokazanie prawdziwszego obrazu, niż ten jaki się lansuje.

Ponieważ 3 pierwsze czynniki (a właściwie 2) są związane z dużo mniejszymi kosztami niż służba zdrowia, to można przyjąć w przybliżeniu, że odzwierciedla to wspomnianą zasadę.

Podobnie - w samej medycynie społeczne koszty byłyby wielokrotnie mniejsze, gdyby środki przeznaczono na profilaktykę.

Czym jest profilaktyka?
Oczywiście, słowo to ma wiele zastosowań - profilaktyka: społeczna, uzależnień, przestępczości, zdrowotna, itd.

Profilaktyka zdrowotna to działania mające na celu zapobieganie chorobom, poprzez ich wczesne wykrycie i leczenie. **

Zauważmy jednak, że według definicji ogłoszonej przez Światową Organizację Zdrowia, zdrowie to całkowity fizyczny, psychiczny i społeczny dobrostan człowieka, a nie tylko brak choroby lub niedomagania.

Widzimy więc, że 2 pierwsze pola Lalonda mają dużo wspólnego z profilaktyką, i to nie tą instytucjonalną, ale zależną od nas samych, od naszych postaw i świadomości.

W szerszym ujęciu „profilaktyka to proces, który wspiera człowieka w prawidłowym rozwoju i zdrowym życiu" (Z. B. Gaś, 2003).
Jest także jednym ze sposobów reagowania na rozmaite zjawiska społeczne, które oceniane są jako szkodliwe i niepożądane. Ocena skłania do traktowania takich zjawisk w kategoriach zagrożeń i podejmowania wysiłków w celu ich eliminacji lub choćby ograniczania. Powszechnie uważa się, że skuteczna profilaktyka jest optymalnym sposobem hamowania rozwoju lub ograniczania skali zjawisk uznanych za dolegliwe społecznie. Głównie z tego względu jest znacznie bardziej opłacalna niż kosztowne działania zaradcze konieczne w sytuacji, gdy wzrasta skala niepożądanych zjawisk.

W samej profilaktyce zdrowotnej wyróżniamy następujące fazy:

Profilaktyka wczesna - mająca na celu utrwalenie prawidłowych wzorców zdrowego stylu życia i zapobieganie szerzeniu się niekorzystnych wzorców zachowań, w odniesieniu do osób zdrowych,
Profilaktyka pierwotna (I fazy) - mająca na celu zapobieganie chorobie poprzez kontrolowanie czynników ryzyka, w odniesieniu do osób narażonych na czynniki ryzyka,
Profilaktyka wtórna (II fazy) - zapobieganie konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie i leczenie (przesiewowe badania skriningowe mające na celu wykrycie osób chorych),
Profilaktyka III fazy, której działania zmierzają w kierunku zahamowania postępu choroby oraz ograniczeniu powikłań.
W zakresie profilaktyki wtórnej znaczącą rolę odgrywają przesiewowe badanie skriningowe. Są to zorganizowane działanie polegające na wczesnym wykryciu w populacji chorób lub stanów patologicznych za pomocą stosowanych masowo prostych, bezpiecznych i wiarygodnych testów diagnostycznych. Badania skriningowe prowadzone są w odniesieniu do chorób stanowiących znaczny problem zdrowotny danej populacji, charakteryzujących się częstym występowaniem stadiów przedklinicznych, dość długim okresem między pierwszymi oznakami choroby a jej pełnym obrazem i możliwością wyleczenia. Prowadzenie szeroko zakrojonych działań profilaktycznych przynosi w krótszej lub dłuższej perspektywie czasowej wymierne korzyści dla społeczeństwa w postaci:
- poprawy świadomości zdrowotnej populacji,
- poprawy stanu zdrowia ludności,
- zmniejszenia ilości osób z powikłaniami chorób i trwałym inwalidztwem,
- zmniejszenia liczby zachorowań i zgonów,
- zwiększenia wykrywalności chorób we wczesnym stadium rozwoju,
- zwiększenia odsetka wyleczeń,
- zmniejszenia absencji chorobowej,
- obniżenia kosztów leczenia,
- mniejszych strat finansowych (zasiłki chorobowe, straty produkcyjne).
Na każdym etapie działań profilaktycznych znaczącą rolę odgrywa EDUKACJA ZDROWOTNA - proces, w trakcie którego ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i innych osób. Koncentruje się ona na uświadamianiu związków między zdrowiem człowieka a jego stylem życia oraz środowiskiem fizycznym i społecznym. Edukacja zdrowotna obejmuje głównie działania informacyjne, których bezpośrednim celem jest ukształtowanie sprzyjających zdrowiu przekonań motywacji i umiejętności, a co za tym idzie postaw zdrowotnych jednostki, które powinny prowadzić do realizacji zachowań służących zdrowiu.

W edukacji, oprócz zagadnień szczegółowych, należy zwrócić uwagę na odkrycia wiedzy mające wpływ na kierunki działań w zdrowiu publicznym :
- Konstytucja genetyczna człowieka nie zmienia się na przestrzeni tysiącleci. ***
- Poprawa zdrowia obywateli wynika z poprawy warunków życia.
- Odkrycia nauk medycznych dotyczące etiologii oraz szerzenia się chorób zakaźnych i możliwościach zapobiegania im przez działania sanitarno-środowiskowe.
- Większości chorób niezakaźnych można zapobiec przez zmianę warunków życia i zachowania się - w tym przez dostrzeżenie czynników psychologicznych, np. że nie tyle okoliczności co nasz stosunek do nich odgrywa istotną rolę. ****
W tym miejscu chciałbym podkreślić, że nie bagatelizuję ani marginalizuję badań w dziedzinie zdrowia, licznych osiągnięć naukowych, które - jak w innych dziedzinach - są nadzieją ludzkości na poprawę jakości życia. Inna sprawa, że nie każde badania naukowe spotykają się z przychylnością oficjalnej medycyny ...

W profilaktyce ważną rolę odgrywa PROMOCJA ZDROWIA.
Jest ona procesem umożliwiającym ludziom zwiększenie kontroli nad własnym zdrowiem, jego poprawę i utrzymanie. Pierwsza Międzynarodowa Konferencja Promocji Zdrowia odbyła się w 1986 roku w Ottawie. Podczas niej określono działania promocyjne w sferze zdrowia takie jak:
- budowanie prozdrowotnej polityki społecznej,
- tworzenia środowisk sprzyjających zdrowiu,
- wzmacnianie działań zbiorowych,
- rozwijanie umiejętności indywidualnych,
- reorientacja służby zdrowia.
Reorientacja ta powinna iść w kierunku profilaktyki i docenienia szerszego spektrum metod, w tym terapii naturalnych i podejścia holistycznego. Natomiast umiejętności indywidualne, to m.in.: wiedza o tych metodach oraz propedeutyka higieny, wiara w możliwości organizmu, sposoby niwelacji/osłabiania stresu, życzliwość, pogoda ducha.
Leszek Korolkiewicz
(wykorzystano fragmenty art. Profilaktyka i promocja zdrowia z http://www.lodzkie.pl/lodzkie/zdrowie/Profilaktyka/informacje_ogolne.html - za zezwoleniem)